Oprac. Archiwum Państwowe w Opolu
Państwowy Urząd Repatriacyjny
Państwowy Urząd Repatriacyjny (PUR) – organizacja i działalność
Państwowy Urząd Repatriacyjny (PUR) został powołany 7 października 1944 r. dekretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) w celu przeprowadzenia masowych przesiedleń ludności polskiej z Kresów Wschodnich. Jego powstanie było odpowiedzią na skalę zaplanowanych migracji po II wojnie światowej.
Podstawy prawne i cel działania
Podstawą prawną dla przesiedleń były trzy układy zawarte 9 i 22 września 1944 r. pomiędzy PKWN a rządami Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (USRR), Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (BSRR) i Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (LSRR). Układy te określały zasady przesiedleń Polaków i Żydów, którzy do 17 września 1939 r. byli obywatelami polskimi i wyrazili chęć przesiedlenia. Przewidywały również „ewakuację” obywateli polskich narodowości ukraińskiej, białoruskiej, litewskiej i rosyjskiej z obszarów Polski.
Główne zadania
Organizacja procesu przesiedleń.
Regulowanie planowego napływu przesiedleńców.
Opieka sanitarno-żywnościowa.
Planowe rozmieszczanie przesiedleńców i organizację ich osadnictwa na ziemiach polskich.
Pomoc przesiedleńcom w odbudowie warsztatów pracy oraz wspieranie organizacji społecznych niosących im pomoc.
Struktura i zmiany organizacyjne
Początkowo PUR podlegał Prezydium PKWN, a następnie Tymczasowemu Rządowi RP. Struktura organizacyjna PUR zmieniała się kilkukrotnie:
- 7 maja 1945 r. – PUR został podporządkowany Ministerstwu Administracji Publicznej (MAP), a jego zakres działania rozszerzono o migracje wewnętrzne.
- 13 listopada 1945 r. – PUR przeszedł pod Ministerstwo Ziem Odzyskanych (MZO).
- 21 stycznia 1949 r. – po likwidacji MZO, PUR ponownie podlegał MAP.
- 28 kwietnia 1950 r. – po likwidacji MAP, PUR przeszedł pod zwierzchnictwo Prezesa Rady Ministrów.
Siedzibą PUR był początkowo Lublin (7.10.1944 r. – 21.02.1945 r.), a następnie Łódź aż do likwidacji urzędu.
22 marca 1951 r. to oficjalna data likwidacji PUR.
Kierownictwo i delegatury
Dyrektorami PUR byli:
- Władysław Wolski (do 21.02.1945 r.)
- Jan Pakowski (od 21.02.1945 r.)
- Michał Sapieha (od 13.03.1945 r. do maja 1948 r.)
- Mścisław Olechnowicz (od maja 1948 r. do likwidacji PUR)
W celu koordynacji przesiedleń, na terenie USRR, BSRR i LSRR utworzono delegatury w Łucku (USRR), Baranowiczach (BSRR) i Wilnie (LSRR), a także liczne pełnomocnictwa rejonowe i okręgowe. Na terenie Polski natomiast powstały placówki przyjmujące przesiedleńców, m.in. w Biłgoraju, Chełmie, Białymstoku czy Sejnach.
Punkty etapowe i warunki przesiedleń
W sierpniu 1945 r. na terenie Polski funkcjonowało 259 punktów etapowych (do końca 1945 r. liczba ta wzrosła do 284 przy granicy wschodniej i 9 przy zachodniej), zatrudniających 3269 pracowników. Punkty te dzieliły się na:
- Wlotowe – przyjmowały przesiedleńców na granicy, zapewniając wyżywienie, pomoc materialną (ubrania, koce, zapomogi) oraz doraźną pomoc medyczną.
- Przelotowe – zlokalizowane wzdłuż linii kolejowych, dostarczały ciepłe posiłki i pomoc medyczną transportowanym osobom.
- Przeładunkowe – organizowały przeładunek ludzi i dobytku z wagonów szerokotorowych na standardowe, dokonując wstępnej selekcji przesiedleńców na grupy.
- Docelowe – były punktami końcowymi, gdzie przesiedleńcy przechodzili badania i formalności, a następnie byli kierowani do miejsc zamieszkania.
Warunki transportu były niezwykle trudne – ludzie podróżowali w nieogrzewanych wagonach towarowych lub węglarkach, często przez wiele dni lub tygodni, narażeni na głód, choroby i niepewność. Pomimo deklarowanych świadczeń, takich jak pożyczki na zagospodarowanie czy przydział ziemi dla rolników, realia były znacznie cięższe, a dostawy żywności nigdy nie były w pełni realizowane.
Więcej na temat organizacji urzędu w artykule Arkadiusza, Szymczyny Państwowy Urząd Repatriacyjny https://leksykonkresowian.instytutslaski.pl/index.php/Pa%C5%84stwowy_Urz%C4%85d_Repatriacyjny