Jolanta Ilnicka, Katarzyna Rząsa

Zakład Edukacji i Promocji Dziedzictwa Śląska

Słowniczek pojęć związanych z rokiem 1945 na Śląsku

2025

Administracja

system zarządzania danym terytorium przez organy państwowe i samorządowe.
W 1945 roku na Śląsku doszło do gwałtownej zmiany administracji, gdy niemieckie struktury zarządzania były tymczasowo przejęte przez Armię Czerwoną, a następnie przez państwo polskie.

Aresztowania

zatrzymanie osoby przez władze, zazwyczaj w celu jej przesłuchania lub osądzenia, często w związku z podejrzeniem o popełnienie przestępstwa. Po II wojnie światowej na Śląsku, po przejęciu władzy przez komunistów, dochodziło do aresztowań osób uznanych za przeciwników politycznych, członków niemieckiej administracji, a także tych, którzy byli podejrzewani o współpracę z nazistami lub nie popierali nowego reżimu. Aresztowania były stosowane jako narzędzie represji i kontrolowania społeczeństwa.

Autochton

osoba, która pochodzi z danego terytorium, zamieszkuje je od pokoleń i jest jego rdzennym mieszkańcem. Po II wojnie światowej wielu Ślązaków, rdzennych mieszkańców historycznego Śląska, zostało zmuszonych do udowodnienia swojej polskości lub zostali wysiedleni w ramach zmian granic.

Centralizacja

proces polegający na skupieniu władzy, decyzji i zarządzania w rękach jednej instytucji lub organu, najczęściej na poziomie państwowym.

Cenzura

kontrola i ograniczanie wolności słowa, szczególnie w zakresie publikacji, mediów i informacji, przez rząd lub inne władze. Po II wojnie światowej, w okresie rządów komunistycznych, cenzura była szeroko stosowana, aby kontrolować przekaz informacji i zapobiegać rozpowszechnianiu treści uznanych za niepożądane, krytykujących władze lub system. Cenzurowano prasy, książki, filmy, a także publiczne wystąpienia, aby promować ideologię komunistyczną i eliminować wszelką opozycję.

Dekret

akt prawny wydawany przez najwyższą władzę, często w sytuacjach nadzwyczajnych, który ma moc obowiązującą bez potrzeby uchwalania go przez parlament. Po II wojnie światowej komuniści często stosowali dekrety do wprowadzania nowych przepisów i zmian w systemie politycznym, społecznym oraz gospodarczym. Przykładem może być dekret o nacjonalizacji przemysłu z 1946 roku, który pozwalał na przejęcie przez państwo dużych przedsiębiorstw.

Deportacje

przymusowe przesiedlanie ludzi z jednego miejsca do innego. Inaczej „zsyłka”. Po II wojnie światowej na Śląsku miały miejsce deportacje ludności niemieckiej, która została wysiedlona z Ziem Odzyskanych do stref okupacyjnych Niemiec. Deportacjom poddano także osoby uznane za przeciwników politycznych lub zagrożenie dla nowego reżimu. Znanym przykładem deportacji ludności z terenów Śląska jest tak zwana „Tragedia Górnośląska w 1945 r.”

Dywersja

działania mające na celu zakłócenie sposobu funkcjonowania przeciwnika, zwykle w celu osłabienia jego sił, poprzez sabotaż (w tym wojskowy), ataki partyzanckie czy niszczenie infrastruktury. W czasie II wojny światowej na Śląsku, zarówno polski ruch oporu, jak i partyzanci, przeprowadzali dywersję przeciwko niemieckim okupantom, niszcząc tory kolejowe, mosty, linie komunikacyjne oraz atakując niemieckie instalacje wojskowe, by osłabić ich zdolności bojowe. Dywersja była kluczowym elementem walki nie tylko na froncie, ale także w walce z okupantem.

Ewakuacja

zorganizowane przemieszczenie ludności, wojsk lub majątku w obliczu zagrożenia, np. działania wojennego.

Festung

niemieckie słowo oznaczające „twierdzę”, które w czasie II wojny światowej było używane do określenia miast lub obszarów, które miały zostać obronione do ostatniego żołnierza.

Festung Breslau

Wrocław, jako jedno z ważniejszych miast niemieckich, zostało przekształcone w twierdzę, której obrońcy mieli bronić przed nadciągającą Armią Czerwoną. Festung Breslau broniło się do maja 1945 roku.

Festung Oppeln

niemiecka twierdza utworzona w 1945 roku w Opolu. Choć Festung Oppeln nie obroniło się tak długo jak Wrocław (Festung Breslau), miasto przeżyło intensywne walki i zostało zdobyte przez wojska radzieckie w marcu 1945 roku.

Front

linia walk między stronami walczącymi w czasie wojny. W 1945 roku Śląsk był miejscem intensywnych działań wojennych, zwłaszcza podczas ofensywy Armii Czerwonej przeciwko III Rzeszy.

Kapitulacja

oficjalne poddanie się jednej strony konfliktu wojennego, zazwyczaj bez dalszych działań bojowych, często z określeniem warunków, na jakich to następuje. W 1945 roku kapitulacja Niemiec oznaczała zakończenie II wojny światowej w Europie.

Komendantura

tymczasowy organ administracyjny, tworzony przez wojsko lub okupacyjne władze cywilne na zdobytym lub przejętym terenie. W kontekście Śląska w 1945 roku komendantury radzieckie pełniły kluczową rolę w przejmowaniu kontroli nad miastami i organizowaniu nowej administracji.

Komuniści

członkowie partii politycznej, która dążyła do budowy państwa, w którym wszystkie dobra i środki produkcji są wspólne. W Polsce po II wojnie światowej, komuniści przejęli władzę, wprowadzili rządy oparte na ideach socjalizmu i podporządkowali kraj Związkowi Radzieckiemu.

Kresy Wschodnie

określenie wschodnich województw II Rzeczypospolitej obejmujących części obszaru dzisiejszych Ukrainy, Litwy, Białorusi. Po II wojnie światowej, w wyniku zmian granic Kresy Wschodnie zostały przyłączone do ZSRR, a ludność polska tam zamieszkująca została deportowana na tereny zachodnich i północnych ziem dzisiejszej Polski.

Migracje

proces przemieszczania się ludzi z jednego miejsca do innego, często z powodu zmian politycznych, gospodarczych lub wojennych. Po II wojnie światowej na Śląsku miały miejsce masowe migracje zarówno z Kresów Wschodnich do Polski, jak i z Polski do Niemiec. Migracje miały duży wpływ na zmianę struktury demograficznej regionu oraz na jego odbudowę po wojnie.

Mobilizacja

proces przygotowywania społeczeństwa i wojska do działań wojennych, obejmujący m.in. wezwanie rezerwistów do służby wojskowej, organizowanie zaopatrzenia i zwiększanie liczby żołnierzy. Mobilizacja była kluczowym etapem przygotowań do walk na frontach, w tym również na Śląsku, który w 1945 roku stał się obszarem intensywnych działań wojennych.

NKWD

(Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł) – radziecka służba bezpieczeństwa, odpowiedzialna za wewnętrzne sprawy, takie jak ochrona porządku, ściganie przestępczości, a także represje polityczne. Po II wojnie światowej NKWD działało na terenach Polski, gdzie zajmowało się zwalczaniem wszelkiej opozycji wobec władzy komunistycznej, a także przeprowadzaniem masowych aresztowań, deportacji oraz ściganiem osób uznanych za wrogów radzieckiego reżimu. NKWD miało również wpływ na organizowanie przesiedleń ludności i likwidowanie „wrogów ludu”.

Obóz jeniecki

miejsca, w których przetrzymywano jeńców wojennych. Po II wojnie światowej na Śląsku część obozów jenieckich została przekształcona w miejsca odosobnienia dla ludności  cywilnej, uznanej przez komunistyczne władze polskie za wrogów politycznych i niepewnych narodowościowo.

Odbudowa

proces przywracania do życia zniszczonych w wyniku wojny miast, wsi, infrastruktury i przemysłu. Po II wojnie światowej na Śląsku, w miastach takich jak Wrocław, Katowice czy Opole, rozpoczęła się odbudowa zniszczeń wojennych. Przeprowadzono rekonstrukcję domów, fabryk, mostów, dróg, a także reorganizację przemysłu, który miał wspomóc rozwój gospodarczy regionu.

Ofensywa

zorganizowane i intensywne natarcie wojskowe, mające na celu zdobycie terytorium lub pokonanie wroga. W 1945 roku na Śląsku miała miejsce ofensywa Armii Czerwonej, która miała na celu wyparcie wojsk niemieckich z tego regionu. Ofensywa była częścią większych działań wojennych zakończonych zdobyciem Śląska przez wojska radzieckie i polskie.

Osadnictwo

proces osiedlania się ludzi na nowych terenach, często w celu założenia nowych miejsc zamieszkania, gospodarstw rolnych lub miast. Po II wojnie światowej na Śląsku miało miejsce osadnictwo Polaków, głównie repatriantów z Kresów Wschodnich oraz osób z innych regionów Polski.

Propaganda

celowe rozpowszechnianie informacji, które mają na celu przekonanie ludzi do określonego poglądu, idei lub działania. W okresie po II wojnie światowej, w Polsce, propaganda była wykorzystywana przez komunistów do kontrolowania społeczeństwa, promowania władzy oraz budowania pozytywnego wizerunku ZSRR i komunizmu, często poprzez manipulowanie faktami i ignorowanie prawdy.

Przesiedlenia

masowe przesunięcia ludności spowodowane zmianami granic, decyzjami politycznymi lub działaniami wojennymi. W 1945 roku Śląsk był jednym z głównych obszarów, gdzie dochodziło do przesiedleń na ogromną skalę.

Rekwizycja

przymusowe przejęcie przez państwo lub wojsko dóbr materialnych, takich jak żywność, sprzęt czy surowce, zazwyczaj bez odszkodowania.

Repatriacje

dosłownie oznacza „powrót do ojczyzny”. Jest to zorganizowany przez aparat władzy proces powrotu ludzi do swoich ojczyzn po wcześniejszym dobrowolnym lub przymusowym opuszczeniu kraju. Tym terminem po II wojnie światowej określano przesiedlenia ludności polskiej z dawnych Kresów Wschodnich na teren Śląska i pozostałych ziem zachodnich obecnej Polski.

Rozbrojenie

proces pozbawiania jednostek wojskowych lub osób uzbrojenia, często w wyniku kapitulacji, negocjacji lub po zakończeniu działań wojennych. Rozbrojenie miało na celu zapobieżenie dalszym walkom, a także osłabienie potencjału militarnego zwyciężonego przeciwnika.

Szaber

masowa, często nielegalna grabież mienia, która miała miejsce głównie po zakończeniu II wojny światowej na terenach opuszczonych przez ludność niemiecką. Dotyczył przede wszystkim Ziem Odzyskanych, w tym Śląska.

Szabrownik

osoba, która zajmowała się grabieżą opuszczonego mienia, zwłaszcza po zakończeniu II wojny światowej. Szabrownicy plądrowali domy, sklepy, zakłady przemysłowe i inne budynki, pozostawione przez wysiedlonych Niemców lub opuszczone w wyniku działań wojennych.

Uchodźcy

osoby zmuszone do opuszczenia swojego miejsca zamieszkania z powodu wojny, represji, przesiedleń lub zmian granic.

UNRRA

(United Nations Relief and Rehabilitation Administration) – organizacja założona po II wojnie światowej, której celem było niesienie pomocy humanitarnej na terenach zniszczonych przez wojnę. UNRRA zajmowała się dostarczaniem żywności, lekarstw, odzieży oraz pomocą w odbudowie zniszczonych obszarów. UNRRA pomagała uchodźcom, repatriantom oraz ofiarom wojny, zapewniając im niezbędne wsparcie do czasu, gdy mogli się osiedlić i rozpocząć nowe życie.

Zobacz też…

W obiektywie Adama Śmietańskiego

Oprac. Archiwum Państwowe w Opolu Czerwony chevrolet Czy wyobrażasz sobie czas, kiedy prywatny samochód był prawdziwą sensacją, a jego właściciel wzbudzał podziw i zdziwienie? Tak właśnie było w Opolu tuż po II wojnie światowej, kiedy po ulicach miasta mknął czerwony chevrolet cabrio. Jego właścicielem był Adam Śmietański – niezwykły fotograf, dokumentalista i prawdziwy pasjonat historii.…

Czytaj dalej…